Hướng dẫn phụ huynh can thiệp sớm cho trẻ chậm nói tại gia đình

Theo chị Nguyễn Như Lan (Quận Đống Đa, Hà Nội) cho biết, bé Bi – con trai chị, hiện đã 26 tháng tuổi nhưng chưa nói được niều, có khả năng nghe hiểu một số yêu cầu của của bố mẹ như: Cất đồ chơi đi, lấy cốc cho mẹ, đi chơi thôi… thì con hiểu và biết cách làm nhưng chỉ mới phát âm được một vài từ như bà, mẹ, cá...

Tuy nhiên, Bi ít khi nói và khi hứng lên thì con mới phát âm, còn bố mẹ yêu cầu con ít khi làm theo. Sau khi đưa con đi khám tại Bệnh viện và có kết luận về tình trạng chậm nói, bác sỹ có yêu cầu cho con về và bố mẹ tập dạy cho con nhiều hơn ở nhà cũng như cho con đi trường mầm non.

Vậy bố mẹ nên can thiệp cho con ở nhà như thế nào là tốt nhất?

Giải đáp thắc mắc của chị Lan, Chuyên viên Tâm lý trị liệu Hoàng Văn Quyết – Giám đốc Trung tâm Giáo dục Trẻ em Ngày Mới (Hội Khoa học Tâm lý – Giáo dục Việt Nam) cho rằng: Việc can thiệp cho trẻ chậm nói tại gia đình đóng vai trò rất quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến tiến độ thời gian trị liệu chung của trẻ. Bởi bố mẹ là những người theo sát con, chăm bẵm con hàng ngày từ nhỏ, không ai hiểu con bằng bố mẹ. Mặt khác con ở với gia đình lúc ăn ngủ, sinh hoạt thường ngày. Do đó thông qua các hoạt động thực tế nếu được định hướng và hỗ trợ, con sẽ phát triển rất tốt.

Tại trung tâm Giáo dục Trẻ em Ngày Mới, sau quá trình đánh giá tâm lý phát triển cho học sinh, các nhà chuyên môn sẽ định hướng và tập huấn cho từng phụ huynh cũng như đưa ra các bài tập cụ thể để cha mẹ tự dạy con tại nhà. Nhờ đó kết hợp tốt giữa trị liệu trung tâm và trị liệu gia đình, các con sẽ dễ dàng hơn trong phát triển ngôn ngữ và hòa nhập theo độ tuổi.

Xây dựng lại và phát triển các kỹ năng xã hội trong can thiệp cho trẻ chậm nói là vấn đề quan trọng hàng đầu

Có nhiều yếu tố khiến trẻ gặp phải tình trạng chậm nói như bố mẹ chưa thống nhất cách tương tác cho con, nói quá nhiều hoặc quá nhanh khiến con không nắm bắt được thông tin, hoặc quá ít nói khiến con ít được giao tiếp và tương tác, cho con xem ti vi nhiều, chơi tự do một mình quá nhiều, bố mẹ quên dạy con, cứ nghĩ con có thể phát triển được ngôn ngữ một cách tự nhiên… Tuy nhiên quá trình hình thành ngôn ngữ và phát triển kỹ năng giao tiếp lời nói có phần quan trọng ở sự tương tác và trải nghiệm của trẻ với người khác thông qua các hoạt động thực tiễn.

Vì vậy, cần thiết xây dựng lại cách giao tiếp và tương tác với con, đảm bảo con có thể tiếp nhận được thông tin, con được tương tác và được chia sẻ, được động viên và khuyến khích khi thực hiện các hoạt động, tham gia các trò chơi là điều rất quan trọng. Xây dựng lại các mối quan hệ của trẻ với mọi người là một yêu cầu thiết để giúp trẻ học cách giao tiếp. Từ nhỏ, trẻ chậm phát triển ngôn ngữ thường có sự hạn chế trong việc giao tiếp với mọi người, đặc biệt là với những người thân.

Trẻ cần được tăng cường các hoạt động tiếp xúc gần gũi như trong các trò chơi, cười đùa, bồng ẵm, gây tiếng động và tiếp xúc qua ánh mắt, đặc biệt là đối với bố mẹ. Bố mẹ có thể tạo ra mối quan hệ thông qua một hoạt động cùng nhau (ăn chung, chơi chung, làm một việc gì đó trong nhà chung với nhau), Các trò chơi luân phiên hay thông qua một vật (cùng trò chuyện qua một câu chuyện kể với những con búp bê, con rối – cùng nhìn về một vật, một hình ảnh nào đó). Cùng xem tranh với trẻ, chỉ cho trẻ các hình ảnh và nhân vật với lời thuyết minh ngắn gọn rõ ràng, cụ thể và đơn giản.

Dạy trẻ nói tại gia đình không cần thiết là phải ngồi vào bàn, phải học… nhưng là dạy con thông qua các tình huống thường ngày, ngay cả trong các hoạt động bình thường, khi thấy trẻ có vẻ muốn hỏi (đưa mắt nhìn) ta nên nói cho trẻ biết công việc mình đang làm: Mẹ đang nấu cơm, đang soạn bài, đang xếp quần áo, đang đánh vi tính… Khi trao đổi, cha mẹ nên nói một cách chậm rãi, kiên nhẫn chờ trẻ trả lời dù rất ngắn với thái độ vui vẻ, khích lệ.

Đặc điểm chung của trẻ chậm nói thường là sự thờ ơ trong việc quan sát, bắt chước, thích làm theo ý mình, không quan tâm đến cách hướng dẫn của bố mẹ, ít có hứng thú tham gia hoạt động với người khác…

Nhưng quá trình giáo dục gia đình đòi hỏi bố mẹ phải kiên trì, tác động thường xuyên và tạo sự hứng thú cho trẻ. Khi trẻ đã bắt đầu có hứng thú trong việc bắt chước các hành động, ta sẽ chuyển dần sang sự bắt chước các âm thanh. Cũng bắt đầu với âm thanh mà trẻ tự phát ra hay tự bắt chước. Việc khen thưởng và động viên bằng hành động (vuốt ve, xoa đầu, ôm vào lòng, cười hài lòng) hay bằng lời nói (khen ngợi) là điều quan trọng, cần tiến hành thường xuyên trong việc tập cho trẻ các hành vi bắt chước.

Thường xuyên tương tác và giao tiếp với con thông qua các tình huống thực tế, có thể những ngày đầu, bố mẹ cảm thấy mất thời gian và sự tiến bộ của con rất chậm. Nhưng bố mẹ hãy kiên trì, thực hiện thường xuyên hơn nữa. Những nghiên cứu về Khoa học Tâm lý phát triển trẻ em cũng chứng minh rằng trẻ có sự phát triển theo những chu kỳ khác nhau, mỗi chu kỳ phát triển của trẻ có thể từng tháng hoặc kéo dài từ 3 tháng đến 6 tháng để thay đổi một nền tảng kỹ năng. Do đó, quan trọng nhất là bố mẹ phải kiên trì, tương tác mọi lúc mọi nơi, thường xuyên và đều đặn tất cả các ngày.

Can thiệp cho trẻ chậm nói tại gia đình cũng cần dựa trên những cơ sở và nguyên tắc nhất định

Dạy trẻ phát triển ngôn ngữ là công việc đòi hỏi sự kỳ công, kiên trì, thường xuyên và cũng luôn tuân thủ những nguyên tắc nhất định. Sau đây là những định hướng về một số nguyên tắc gia đình cần lưu ý và áp dụng thường xuyên trong quá trình dạy con.

1. Nguyên tắc đầu tiên trong quá trình dạy trẻ là trong gia đình, mọi người nên thống nhất cách giáo dục và hình thành thói quen cho trẻ ở trong các môi trường và tình huống khác nhau cho trẻ. Việc này tạo ra một môi trường “thuần”, ít có nhiễu, khiến trẻ dễ thích nghi và tiếp thu những hình thức giáo dục mới cũng như đưa con vào khuôn nếp và ý thức học nói.

2. Hạn chế cho trẻ xem tivi, điện thoại, ipad. Vì có thể các công cụ trên khiến trẻ tiếp thu tiếng Anh và tiếng Việt một cách rời rạc, chắp vá, khiến trẻ dẫn đến tình trạng rối loạn phát triển ngôn ngữ. Nếu cho trẻ xem tivi, hãy cùng trẻ chỉ và gọi tên các hình ảnh, hoạt động nhìn thấy trên tivi để cùng hướng trẻ giao tiếp và tương tác với mình. Mặt khác cần điều độ và phân bố thời gian hợp lý.

3. Hãy hướng dẫn trẻ chỉ tay bằng ngón trỏ vào thứ mình muốn hoặc bắt chước âm thanh, hành động người lớn hướng dẫn.. Ví dụ khi ăn, khi uống nước cần hướng dẫn trẻ chỉ vào đồ vật thể hiện mong muốn nhu cầu của con trước, sau đó người lớn mới đáp ứng cho con. Việc đáp ứng trẻ ngay lập tức sẽ khiến cho hành vi không mong muốn ở trẻ được củng cố và có thể hạn chế sự phát triển ngôn ngữ ở trẻ vì trẻ sẽ quen với việc chỉ cần khóc, kéo tay người lớn là có được thứ trẻ thích

4. Giao tiếp với trẻ ở vị trí ngang tầm mắt. Khi giao tiếp với trẻ, hãy gọi tên và yêu cầu trẻ nhìn mắt. Điều này gây sự chú ý và tương tác mắt, cũng như tạo chiều sâu trong giao tiếp. Thể hiện hoạt động này thường xuyên giúp con ghi nhớ và khắc sâu được hoạt động giao tiếp. Nhờ đó tạo ra những phản ứng tích cực khi giao tiếp.

5. Nói đơn giản, dễ hiểu, chậm và rõ ràng. Có một nguyên tắc chúng tôi thường áp dụng khi giao tiếp với trẻ được diễn tả là “Nguyên tắc 2/1/2”. Nghĩa là ngắt câu chậm và theo nhịp 2/1/2 như: “Lấy/cho mẹ/cái/cốc.”… Hoạt động này giúp trẻ khắc sâu được hiểu cầu và có những phản ứng tốt hơn khi giao tiếp cũng như thực hiện yêu cầu.

6. Cho trẻ có thời gian để xử lý thông tin khi đưa ra yêu cầu với trẻ. Hãy chờ đợi trẻ phản ứng trong 5-10s, nếu trẻ không thực hiện được, hãy làm mẫu giúp trẻ. Lặp lại nhiều lần trong các tình huống, yêu cầu khác nhau. Có nhiều bố mẹ có xu hướng nói liên tục và nói hết phần của các con. Tuy nhiên khi đưa ra yêu cầu, cần nói chậm và chờ đợi con với ánh mắt khích lệ và khuyến khích con thực hiện. Thường xuyên chờ đợi và khích lệ giúp con ý thức và phát triển tốt hơn các phản ứng ngôn ngữ.

7. Hoạt động vui chơi và cùng tương tác với trẻ rất quan trọng. Cùng trẻ tham gia các hoạt động vui chơi, ca hát, kể chuyện, bắt chước các hoạt động, chơi ú òa, nu nống, chi cành, kéo cưa, chơi búp bê... một cách thường xuyên và lặp đi lặp lại.

8. Hãy khen ngợi và động viên trẻ ngay lập tức khi trẻ thực hiện được phần nào yêu cầu bạn đưa ra cho trẻ. Có thể thưởng trẻ bằng thứ trẻ thích khi trẻ thực hiện được yêu cầu.

9. Nhiều phụ huynh cho rằng dạy trẻ nói phải là ngồi vào bàn học hoặc lúc rảnh rỗi, tuy nhiên hoạt động này hoàn toàn không mất nhiều thời gian và cần tạo môi trường ngôn ngữ cho trẻ bằng cách tận dụng mọi tình huống trong sinh hoạt hàng ngày (ăn, tắm, ngủ, trên xe bus...) để nói chuyện và chơi cùng trẻ.

10. Dạy trẻ nói là một việc cần nhiều thời gian và công sức, vì vậy phụ huynh cần bình tĩnh, kiên trì, linh hoạt, sáng tạo để có thể giúp đỡ trẻ một cách hiệu quả.

Hoạt động dạy phát triển ngôn ngữ cho trẻ và đặc biệt là những trẻ có dấu hiệu chậm nói, chớm chậm nói luôn là một công việc đòi hỏi sự kỳ công và chưa bao giờ là dễ dàng. Tuy nhiên với tình yêu thương của bố mẹ dành cho con và cách áp dụng linh hoạt những nguyên tắc dạy con nói cơ bản trên, thì phu huynh hoàn toàn có thể làm chủ được những cách thức cơ bản giúp con học nói thành công.

Đối với trẻ chậm nói ở mức độ trung bình hoặc có các dấu hiệu hành vi tự kỷ, cần kết hợp giữa trị liệu tâm lý của các giáo viên trị liệu và can thiệp gia đình, việc kết hợp can thiệp này giúp con phát triển tốt nhất và nhanh hòa nhập cộng đồng. Còn đối với trẻ chậm nói đơn thuần ở mức độ nhẹ, bố mẹ hoàn toàn có thể thực hành các bài tập tương tác và tuân thủ thường xuyên các nguyên tắc can thiệp cũng có thể giúp con phát triển tốt hơn chứ không nhất thiết phải hỗ trợ trị liệu cá nhân với giáo viên chuyên biệt.